Η “Σχολή των Αθηνών” του Ραφαήλ Σάντσιο La “Scuola di Atene” di Raffaello Sanzio

Η νωπογραφία “Σχολή των Αθηνών” δημιουργήθηκε μεταξύ του 1510-1511, το έργο βρίσκεται στο πρώτο δωμάτιο που διακόσμησε και είναι η χρονικά δεύτερη τοιχογραφία με πρώτη να είναι η “La Disputa” στον απέναντι τοίχο του δωματίου. Ο χώρος στον οποίο ζωγραφίστηκε το εν λόγω έργο ήταν το μελετητήριο της βιβλιοθήκης του Ιουλίου Β’. Όλες οι τοιχογραφίες του Ραφαήλ αποτελούν το απόσταγμα της πρόσμιξης της αρμονίας που φέρει το πνεύμα της Ελληνικής αρχαιότητας – θα το δούμε παρακάτω να αποδίδεται με μία μαθηματική οπτική του έργου – καθώς και του πνεύματος του Χριστιανισμού. Αν μη τι άλλο βέβαια η παρουσία όλων αυτών των ανθρώπων στην βιβλιοθήκη λειτουργούν σαν την επισφράγιση του κύρους της ίδιας της βιβλιοθήκης η οποία έφερε τα έργα τους. Σαν ένα γνήσιο Αναγεννησιακό έργο, δε θα μπορούσε να ξεφεύγει θεματικά από θέματα φιλοσοφίας, θεολογίας, ποιητικής ή δικαίου, με τρόπο τέτοιο που δημιουργεί γέφυρες συμβατότητας μεταξύ της ελληνικής φιλοσοφίας και της διδασκαλίας της χριστιανικής πίστης.

Στον πίνακα συναντάμε μία πληθώρα από μεγάλους φιλοσόφους, χωρίς ωστόσο να μην υπάρχουν ηχηρές απουσίες. Η ταυτοποίηση τους είναι μία δυσχερής υπόθεση για λόγους όπως η απουσία κάποιας σχετικής επιγραφής αλλά και γιατί ο Ραφαήλ δεν έκανε τις αυθεντικές προσωπογραφίες των μορφών αλλά τους παρουσιάζει μέσω ενός συνδυασμού της πραγματικής τους μορφής αλλά και με στοιχεία της φαντασίας του Ραφαήλ. Για παράδειγμα η μορφή του Αριστοτέλη είναι άμεσα αναγνωρίσιμη καθότι υπάρχει σύγκλιση της πραγματικής του μορφής όπως την ξέρουμε από προτομές λόγου χάριν, σε αντίθεση με τον Επίκουρο του οποίου η φυσιογνωμία στο έργο απέχει από την πραγματική του μορφή όπως μας αποδίδεται από ανδριάντες και προτομές.

Υπάρχουν διάφορες απόψεις ως προς τους εικονιζόμενους, εδώ βλέπουμε μία υποθετική παρουσίαση των μορφών. Δεν είναι λίγες οι μορφές οι οποίες αποδίδονται ελεύθερα είτε λόγω άγνοιας του καλλιτέχνη ως προς την πραγματική τους μορφή είτε ηθελημένα. Ο Ηράκλειτος για παράδειγμα έχει τη μορφή του Μιχαήλ Άγγελου, ο Πλάτωνας εμφανίζεται με τη μορφή του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, ο Ευκλείδης ως ο Μπραμάντε ενώ εμφανίζεται στην ομάδα κάτω δεξιά με τον μαύρο μπερέ, σε προφίλ ο ίδιος ο Ραφαήλ. Αναφερθήκαμε πριν και σε κάποιες ηχηρές απουσίες από το έργο όπως ο Θαλής ή ο Αναξιμένης. Παράλληλα υπάρχουν κάποιες αστοχίες, είπαμε ότι αποτελεί μία φανταστική σκηνή αλλά το γεγονός ότι ο Σωκράτης παρουσιάζεται νεότερος του Πλάτωνα, είναι μάλλον παράδοξο.

Στο αριστερό τμήμα, στην πλευρά του Πλάτωνα, στο ίδιο ύψος με αυτόν βλέπουμε μια ομάδα συνομιλητών, συγκεκριμένα είναι ο Σωκράτης, ο βιογράφος του Ξενοφών και πολιτικός, στρατιωτικός Αλκιβιάδης ο οποίος αποδίδεται με στολή. Κάτω από αυτή την ομάδα των συζητητών βασικό πρόσωπο είναι ο Πυθαγόρας, πάνω από τον ώμο του οποίου παρακολουθεί ο Αραβικής καταγωγής φιλόσοφος της μεσαιωνικής εποχής Αβερρόης ο οποίος φοράει ένα τουρμπάνι.

Αριστερά, πίσω από τον Πυθαγόρα, δίπλα στην κολόνα φαίνεται το στεφανωμένο κεφάλι του μεγάλου σε ηλικία Ζήνωνα του Ελεάτη, ο οποίος συνομιλεί με τον επίσης στεφανωμένο με κληματόφυλλα Επίκουρο. Καθότι όμως, η σχολή του Επίκουρου δεν ακολουθεί ακριβώς την σωκρατική- πλατωνική παράδοση ή την πυθαγόρεια, τοποθετείται στο περιθώριο αυτής της μεριάς, πάντα όμως στην αντίθετη μεριά από την δεξιά. Ο Ηράκλειτος τοποθετήθηκε καθιστός σε στάση στοχασμού, λέγεται ότι ο Ραφαήλ τοποθέτησε εδώ τον Ηράκλειτο, αφού πήρε ιδέες από ένα πίνακα του Michelangelo Buonarotti, γι’ αυτό και ο ζωγραφισμένος φιλόσοφος έχει τα χαρακτηριστικά προσώπου αυτού του σπουδαίου ζωγράφου και γλύπτη. Επίσης η θέση του σε στήριξη σε κύβο μαρμάρου δεν είναι τυχαίο εύρημα.

Στο κέντρο, στο κεντρικότερο σημείο, που γύρω αυτού φαίνεται να αναπτύσσεται όλο το έργο βλέπουμε αριστερά τον Πλάτωνα και δεξιά τον Αριστοτέλη. Στο χέρι κρατάει ο Πλάτωνας αλά Ντα Βίντσι τον «Τίμαιο». Ο Αριστοτέλης, συνομιλεί μαζί του ενώ αυτός κρατάει στο χέρι του το έργο το «Ηθικά Νικομάχεια». Στη μέση των σκαλοπατιών ημι-ξαπλωμένος κάθεται ο Διογένης ο κυνικός, με ενδυμασία φτωχική, λιτή.

Στη δεξιά πλευρά του πίνακα, σε πρώτο επίπεδο βλέπουμε τον Ευκλείδη σκυφτό καθώς και τον Πυθαγόρα να εξηγεί κάποια από τις θεωρίες του.  Ιδιαίτερες είναι οι δύο φιγούρες που ακολουθούν δίπλα από τον Ευκλείδη. Ο πρώτος, ο οποίος παρακολουθεί κατά πρόσωπο τον θεατή, με την γενειάδα, είναι ο φιλόσοφος, θρησκευτικός άρχων, Περσικής καταγωγής Ζωροάστρης ή πιθανολογώ με το πιο γνωστό όνομα, Ζαρατούστρας. Στα χέρια του κρατάει μία σφαίρα που εμπεριέχει τον ουρανό, σημειολογική τοποθέτηση αυτού του αντικειμένου προφανώς, μία άμεση αναφορά στη σχέση του με τις αστρολογικές δοξασίες. Από την άλλη, έχουμε τον κορωνοφόρο, με την πλάτη του στραμμένη στο θεατή αστρονόμος και γεωγράφος εκ Αλεξανδρείας, Πτολεμαίος, ο οποίος λανθασμένα θεωρούνταν συγγενείς της γενιάς των Πτολεμαίων, βασιλέων του ελληνιστικού κράτους της Αιγύπτου. Χάρης σε αυτή την παρανόηση βλέπουμε σε πολλές αναπαραστάσεις-όπως κι εδώ- τον Πτολεμαίο να αποδίδεται με κορώνα. Δίπλα από τον Πτολεμαίο έχουμε τον ίδιο τον Ραφαήλ.

Επίσης έχουμε δύο μεγάλα αγάλματα στο χώρο με τη σημασία τους βέβαια να είναι δεδομένη, τα αγάλματα είναι τοποθετημένα σε δύο κόγχες, το ένα στα αριστερά και το άλλο στα δεξιά. Στα δεξιά, από τη μεριά του Πλάτωνα έχουμε τον Απόλλωνα ενώ από την αριστερή, από τη μεριά του Αριστοτέλη, την Αθηνά (Μινέρβα). Η Μινέρβα, ως η θεά της σοφίας και της δικαιοσύνης, είναι κατάλληλη, άξια εκπρόσωπος της πλευράς της ηθικής φιλοσοφίας. Από την άλλη ο Απόλλωνας, λυροφόρος αντιπροσωπεύει τη φυσική πλευρά της φιλοσοφίας. Ενώ τοποθετείται στο κοντινότερο άκρο με την άλλη τοιχογραφία του Ραφαήλ “Παρνασσός” για ευνόητους λόγους, Πιο ποιητική μορφή ο Πλάτωνας, είναι φυσικό να έχει στη μεριά του το θεό του φωτός, της μουσικής, της αλήθειας, της θεραπείας μα και της λογοτεχνίας και της ποίησης.

Το έργο του Ραφαήλ είναι άξιο θαυμασμού όχι μόνο για την πολυσημειολογική του άποψη μα και για την καθαρότητα του, τη δεξιοτεχνία, την αρμονία των χρωμάτων, την λεπτότητα, την φυσικότητα και την ευαισθησία που χαρακτηρίζει τις μορφές στον τρόπο που αναπτύσσονται, με αποτέλεσμα να καθιστούν κοινωνίσιμη την πνευματική τους χάρη. Ωστόσο δε θα πρέπει να ξεχάσουμε να κάνουμε μία αναφορά στον τρόπο με τον οποίο διαχειρίζεται τον χώρο, τόσο στο πλάτος αλλά κυρίως στο βάθος, μιλάμε για μία αριστουργηματική διαχείριση της προοπτικής.